Αγγλοι δικηγόροι και λογιστές βοηθούν τους Ελληνες επιχειρηματίες να δραπετεύσουν από το Φορολογικό Γκουαντάναμο!

ΕΧΟΥΝ ΚΑΤΑΛΥΣΕΙ ΣΤΑ ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ

Οι νοσηροί κρατιστές αυξάνουν τους φόρους, τα έσοδα μειώνονται!

Μετά τους Κύπριους, Βούλγαρους και Ρουμάνους δικηγόρους καταφθάνουν πλέον και οι Αγγλοι λογιστές και δικηγόροι σε κεντρικά ξενοδοχεία της Αθήνας καθώς οι ελληνικές επιχειρήσεις ανακαλύπτουν στην Αγγλία του Βrexit τον νέο φορολογικό παράδεισο! Η αποστολή δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι γίνεται με “εντολή” της πρωθυπουργού Τερέζα Μέι η οποία είναι αποφασισμένη να μετατρέψει την Αγγλία σε παράδεισο των επενδυτών από ολόκληρο τον πλανήτη και κυρίως όσων τρομάξει ο Τραμπ και εγκαταλείψουν τις ΗΠΑ. Οι Αγγλοι όμως κάθε άλλο παρά σνομπάρουν το χρήμα των ταλαντούχων Ελλήνων επιχειρηματιών! Οι επιχειρηματίες και οι ελεύθεροι επαγγελματίες εγκαταλείπουν τρέχοντας την Κολομβία των Βαλκανίων αλλάζοντας έδρα στις επιχειρήσεις τους. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που παίρνουν ακόμη και διαζύγια ώστε να αποδράσουν από το φορολογικό-ασφαλιστικό τσουνάμι των κρατιστών της εξουσίας. Οχι, δεν υπάρχει ηλικία εκείνων που δραπετεύουν. Φεύγουν όσοι μπορούν είτε είναι 20άρηδες, είτε 50άρηδες, είτε 70άρδες! Φεύγουν κι αφήνουν πίσω τους το Φορολογικό Γκουαντάναμο αποφασισμένοι να έρχονται μόνο για διακοπές κι αυτό αν τους κάνει κέφι.
Την ίδια στιγμή όπως αποκαλύπτει η Καθημερινή τα έσοδα του διεφθαρμένου κράτους παρά την φορολογική καταιγίδα αντί να αυξηθούν μειώθηκαν!!!
Μέτρα αύξησης των εσόδων, συνολικού ύψους 37 δισ. ευρώ, επιβλήθηκαν από το 2010 έως και σήμερα, με το αποτέλεσμα να είναι απογοητευτικό, καθώς τα επίσημα στοιχεία της Κομισιόν δείχνουν ότι στο ίδιο διάστημα τα έσοδα του κράτους μειώθηκαν κατά 9,2 δισ. ευρώ! Συνολικά, οι ελληνικές κυβερνήσεις ψήφισαν την περίοδο των μνημονίων μέτρα ύψους 72,6 δισ. ευρώ μέσω περικοπών δαπανών, νέων φόρων και λοιπών μέτρων για την τόνωση των εσόδων. Είναι σαφές ότι τα φορολογικά μέτρα δεν αποδίδουν τα προσδοκώμενα οφέλη για τον προϋπολογισμό, σε αντίθεση με τη μείωση δαπανών.
Συνολικά, οι ελληνικές κυβερνήσεις ψήφισαν την περίοδο των μνημονίων μέτρα ύψους 72,6 δισ. ευρώ μέσω περικοπών δαπανών, νέων φόρων και λοιπών μέτρων για την τόνωση των εσόδων. Είναι σαφές ότι τα φορολογικά μέτρα δεν αποδίδουν τα προσδοκώμενα οφέλη για τον προϋπολογισμό, σε αντίθεση με τη μείωση δαπανών. Είναι χαρακτηριστικό το εξής:
• Τα νέα μέτρα στο σκέλος των εσόδων που επιβλήθηκαν από το 2010 έως και φέτος ανέρχονται στα 36,8 δισ. ευρώ. Το αποτέλεσμα στον προϋπολογισμό ήταν το αντίστοιχο διάστημα να μειωθούν τα έσοδα κατά 9,2 δισ. ευρώ.
• Τα μέτρα περιστολής δαπανών το διάστημα 2010-2016 ήταν 35,8 δισ. ευρώ. Οι δαπάνες του προϋπολογισμού συρρικνώθηκαν την εν λόγω περίοδο κατά 33,1 δισ. ευρώ.
Από τη σύγκριση των στοιχείων αυτών προκύπτουν δύο βασικά συμπεράσματα:
1. Οταν οι κυβερνήσεις λάμβαναν μέτρα περικοπής δαπανών για να μειώσουν το έλλειμμα του προϋπολογισμού, το ποσοστό επιτυχίας των παρεμβάσεων ήταν στο 92%. Δηλαδή ήταν βέβαιη η αποτελεσματικότητα των μέτρων. Αντιθέτως, οι παρεμβάσεις στο σκέλος των εσόδων ουσιαστικά αφαιρούσαν εισόδημα από νοικοκυριά και επιχειρήσεις, το οποίο αποδεικνύεται ότι πήγαινε στην κάλυψη μιας «τρύπας δίχως πάτο».
2. Μέχρι και σήμερα δεν έχει μπορέσει να βάλει τέλος καμία κυβέρνηση στον φαύλο κύκλο της ύφεσης και της λιτότητας. Στο υπουργείο Οικονομικών ευελπιστούν ότι για πρώτη φορά το 2017 θα σπάσει αυτή η αλληλεπίδραση. Εκτιμούν ότι η οικονομία θα αναπτυχθεί με ρυθμό 2,7% και αυτό θα διασφαλίσει την υπεραπόδοση των φορολογικών εσόδων. Πάντως, και για το 2017 έχουν προβλεφθεί νέες παρεμβάσεις στο σκέλος των φόρων και ιδίως των έμμεσων, με αποτέλεσμα να επικρατεί προβληματισμός για το πόσο θα επηρεαστεί η ιδιωτική κατανάλωση.

Την τελευταία επταετία έχουν ληφθεί μέτρα τα οποία αντιστοιχούν περίπου στο 40% του σημερινού ΑΕΠ. Την ίδια ώρα, το ΑΕΠ έχει μειωθεί κατά περίπου 26% ή 61 δισ. ευρώ. Στη δραματική αυτή συρρίκνωση του ΑΕΠ έχουν συμβάλει τόσο τα φορολογικά μέτρα όσο και οι περικοπές δαπανών.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Κομισιόν, τα φορολογικά βάρη αυξήθηκαν την τελευταία επταετία από 30,8% του ΑΕΠ σε 37,6%, εξέλιξη που θα συνεχιστεί και το επόμενο έτος. Συγκεκριμένα, τα βάρη για τους φορολογουμένους υπολογίζεται από την Κομισιόν να φθάσουν στο 37,5% του ΑΕΠ.
Σύμφωνα με τα στοιχεία, το 2009 τα φορολογικά βάρη ανέρχονταν στα 73 δισ. ευρώ, με το ΑΕΠ όμως να βρίσκεται στα επίπεδα των 237,5 δισ. ευρώ. Σήμερα τα φορολογικά βάρη φθάνουν στα 65,7 δισ. ευρώ με συρρικνωμένο το ΑΕΠ, όπως προαναφέρθηκε, κατά 26%.

Αυτό που συμβαίνει τους τελευταίους μήνες σε κεντρικά ξενοδοχεία της Αθήνας δεν έχει προηγούμενο. Καταδεικνύει επίσης την ασχετοσύνη των κυβερνώντων οι οποίοι έκαναν Νόμο του κράτους το Ασφαλιστικό-λεηλασία του Κατρούγκαλου και της Εφης. Τουλάχιστο 3.000 Κύπριοι και Βούλγαροι δικηγόροι και λογιστές πηγαινοέρχονται στην Αθήνα ενώ ένας εξίσου εντυπωσιακός αριθμός έχει καταλύσει σε μεγάλες πολλές της Ελλάδας. Σ΄αυτούς έχουν προστεθεί πλέον και Αγγλοι δικηγόροι και λογιστές οι οποίοι παρουσιάζουν στους Ελληνες ενδιαφερόμενους τα πλεονεκτήματα του brexit αλλά και το να έχεις εταιρία με έδρα την Αγγλία είτε πρόκειται για κανονική είτε για offshore με έδρα κυρίως τα νησιά Jersey.
Από την Ιόλη Πιερίδη
Τα ραντεβού που κάνουν με Ελληνες δικηγόρους, ιδιοκτήτες μικρομεσαίων επιχειρήσεων, γιατρούς και κάθε είδους ελεύθερους επαγγελματίες δεν τους αφήνουν χρόνο ούτε να αποτελειώσουν τον καφέ τους.
-Συναντούμε καθημερινά εκατοντάδες συναδέλφους αλλά και ιδιοκτήτες μικρών και μεγάλων επιχειρήσεων οι οποίοι ανοίγουν εταιρίες στην Κύπρο ή ζητούν πληροφορίες για το πως μπορούν να το κάνουν. Το ίδιο και οι συνάδελφοί μας λογιστές και δικηγόροι από την Βουλγαρία. Εκείνοι συναντούν Ελληνες επιχειρηματίες αλλά και ιδιώτες που εγκαταλείπουν την Ελλάδα με τις οικογένειές τους. Οι πιο πολλοί επιλέγουν να γίνουν και φορολογούμενοι πολίτες Κύπρου ή Βουλγαρίας. Τουλάχιστο 4.000 Ελληνες έχουν μετοικήσει στην Κύπρο τα τελευταία 3 χρόνια και ο αριθμός αυξάνεται ραγδαία.
-Εφυγα πριν 4 χρόνια από την Τρίπολη για την Κύπρο. Στην Λευκωσία εργάζομαι στο real estate. Δεν μετάνιωσα για την επιλογή μου να εγκαταλείψω την Ελλάδα. Δεν άντεχα άλλο να με προσβάλλει το ελληνικό κράτος και να με απαξιώνει καθημερινά σαν πολίτη. Δεν θέλω να επιστρέψω μόνιμα στην Ελλάδα, έρχομαι μόνο για να βλέπω τους συγγενείς μου…
Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που η κυπριακή οικονομία απογειώνεται. Στο μεταξύ σύμφωνα με δηλώσεις του Κύπριου υπουργού Οικονομικών Γεωργιάδη η κυπριακή κυβέρνηση θα αποδίδει πλέον στους φορολογούμενους τα οφέλη που προκύπτουν από την ανάκαμψη της οικονομίας.
Ο κ. Γεωργιάδης μάλιστα τόνισε πως η στρατηγική της κυβέρνησης αποδίδει καρπούς και αναφέρθηκε στα στατιστικά στοιχεία που δείχνουν ότι η κυπριακή οικονομία κατά το πρώτο τρίμηνο του 2016 είχε τον υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης στην Ευρωζώνη και τον τρίτο υψηλότερο στην ΕΕ.
Στο πλαίσιο αυτό, αποφασίστηκε από την κυπριακή κυβέρνηση η κατάργηση της έκτακτης εισφοράς που επιβλήθηκε στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα το 2011 ενώ σχεδόν έχει καταργηθεί ο ΕΝΦΙΑ στο νησί.
“Παραμένουμε πολύ προσηλωμένοι και με αυστηρή συνέπεια εφαρμόζουμε μια πολιτική σταδιακών ελαφρύνσεων στη βάση των δυνατοτήτων της οικονομίας μας”, έχει δηλώσει ο Γεωργιάδης-καμμία σχέση με την Αχτσιόγλου και τον Τσακαλώτο!
νήσο Jersey, που ανήκει μεν στη βρετανική επικράτεια, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί τον 7ο πιο σημαντικό φορολογικό παράδεισο στον κόσμο, και αγαπημένο προορισμό κεφαλαίων Ελλήνων που θέλουν να αποφύγουν να πληρώσουν φόρους.

Τζέρσεϊ>O Παράδεισος της Μάγχης
Το Τζέρσεϊ είναι ένα νησί στο στενό της Μάγχης, κοντά στις ακτές της Νορμανδίας, που αποτελεί μέρος της Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Είναι ανεξάρτητο διοικητικά, δεν ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ενωση και έχει 98.000 κατοίκους. Αυτό το μικρό νησάκι με έκταση όσο η Κάλυμνος θεωρείται ο έβδομος μεγαλύτερος φορολογικός παράδεισος στον κόσμο, καθώς φιλοξενεί περισσότερα από 266 δισεκατομμύρια ευρώ! Το 2009 ο ανεξάρτητος-ερευνητής δημοσιογράφος OLIVIER CYRAN θα πεταγόταν για μια ειδική αποστολή στον φορολογικό παράδεισο της Νήσου Jersey.
Στις μαρμάρινες πλάκες της εισόδου αστράφτουν περίπου πενήντα πινακίδες με χρυσά γράμματα, αποκαλύπτοντάς μας την ταυτότητα των ενοίκων: λογιστικά γραφεία, ανταλλακτήρια συναλλάγματος, δικηγόροι-σύμβουλοι επιχειρήσεων, διαχειριστές εταιρειών φαντασμάτων… Ολόκληρο το παραλιακό μέτωπο του Σεντ-Ελιέ, της πρωτεύουσας του Τζέρσεϊ, έχει πλήρως καταληφθεί από τα γρανάζια του μηχανισμού της φοροδιαφυγής.
Από τους 86.000 κατοίκους του μικρού αγγλονορμανδικού νησιού, περισσότεροι από 12.000 (το ένα τέταρτο του ενεργού πληθυσμού) εργάζονται αποκλειστικά στον χρηματοοικονομικό τομέα.
Οποιοι περίμεναν ότι η φραστική επίθεση του γάλλου προέδρου ενάντια στους φορολογικούς παραδείσους θα τρομοκρατούσε όσους αποτελούσαν τον στόχο της θα απογοητευθούν. Το βράδυ της 15ης Οκτωβρίου, παρά τον «σκληρό κι αδιάλλακτο λόγο» του Νικολά Σαρκοζί στις Βρυξέλλες -σύμφωνα με την έκφραση της «Le Monde» με τον οποίο ζητούσε την «εξάλειψη κάθε σκοτεινής ζώνης» του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος, ο τοπικός τύπος αδιαφόρησε πλήρως για το γεγονός αυτό.
Την επομένη, η «Jersey Evening Post», η μοναδική εφημερίδα του νησιού, αφιέρωσε το πρωτοσέλιδό της στις κακές επιδόσεις των ντόπιων αθλητών στους αγώνες εφήβων της κοινοπολιτείας, που διεξήχθησαν στην Ινδία. Ούτε μία λέξη για τις βαρύγδουπες προεδρικές δηλώσεις Σαρκοζί, παρά το γεγονός ότι τα γαλλικά μέσα ενημέρωσης έσπευσαν να τονίσουν τον αντίκτυπό τους σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Να αψήφησε, άραγε, η εφημερίδα τον επικείμενο κίνδυνο ή μήπως επρόκειτο για μια ψύχραιμη και σωστή εκτίμηση των συσχετισμών δυνάμεων; Τα «κράτη του Τζέρσεϊ» -αυτή είναι η επίσημη ονομασία της επικράτειας-κονφετί που βρίσκεται σε απόσταση είκοσι χιλιομέτρων από τις γαλλικές ακτές- τυπικά είναι ανεξάρτητα, αν και ανήκουν στο βρετανικό στέμμα και διαθέτουν ένα ακαθάριστο εγχώριο προϊόν το οποίο, αν διαιρεθεί διά του αριθμού των κατοίκων, κατατάσσει τη χώρα στην τρίτη θέση των πλουσιότερων χωρών, μετά το Λουξεμβούργο και τις Βερμούδες.
Σύμφωνα με τον αμερικανό αναλυτή Μάρτιν Σάλιβαν, τα κεφάλαια που έχουν κατατεθεί στο νησί ξεπερνούσαν, το 2006, τα 500 δισ. λίρες (600 δισ. ευρώ) (2). Βέβαια, πρόκειται για εξαιρετικά μικρό μερίδιο, αν συγκριθεί με τα 11,5 τρισ. δολάρια (9,2 τρισ. ευρώ) που φυγαδεύουν οι πλουσιότεροι άνθρωποι του πλανήτη στους τόπους που φιλοξενούν τις υπεράκτιες εταιρείες (3). Ωστόσο, το μερίδιο του Τζέρσεϊ αυξάνεται διαρκώς.
Αντιμέτωπο με τον ξέφρενο, πλέον, ανταγωνισμό ανάμεσα στις μερικές δεκάδες φορολογικούς ή τραπεζικούς παραδείσους που καταγράφονται σε ολόκληρο τον κόσμο (4), το Τζέρσεϊ επιδιώκει να εδραιώσει τη θέση του. Μέχρι πέρυσι φορολογούσε τις ξένες εταιρείες εφαρμόζοντας την εξαιρετικά… φιλόξενη κλίμακα του 10%. Ομως, η νήσος Μαν, ένας από τους σκληρότερους ανταγωνιστές του, προχώρησε περισσότερο, καταργώντας κάθε άμεσο φόρο στον πακτωλό των κεφαλαίων που εισάγουν οι ξένοι επενδυτές. Το Τζέρσεϊ αντέδρασε υιοθετώντας με τη σειρά του το ίδιο μέτρο: οι πολυεθνικές δεν θα πληρώνουν ούτε δεκάρα, ενώ η κλίμακα του 10% θα ισχύει μονάχα για τις ντόπιες επιχειρήσεις του χρηματοοικονομικού κλάδου.
Παράλληλα, εδραιώνει την πλεονεκτική θέση του παρέχοντας νέα, δελεαστικά κίνητρα προς τα hedge funds (τα κερδοσκοπικά κεφάλαια). Από την 1η Ιανουαρίου του 2008, οποιοσδήποτε διαθέτει ένα ελάχιστο κεφάλαιο ύψους ενός εκατομμυρίου δολαρίων μπορεί να κερδοσκοπήσει στις αγορές υψηλού κινδύνου μέσω μιας shell company (εταιρεία κέλυφος) στο Τζέρσεϊ, «κομμένης και ραμμένης στα μέτρα του», δίχως να απαιτείται η παραμικρή άδεια ή να υποβάλλεται στον παραμικρό έλεγχο.
Η καινοτομία «ανταποκρίνεται στο αίτημα των κερδοσκοπικών κεφαλαίων και των υπόλοιπων διαχειριστών των “εναλλακτικών μορφών επένδυσης”, οι οποίοι επιθυμούσαν ένα προϊόν απαλλαγμένο από κάθε νομοθετική ρύθμιση», εξηγεί ένας υπεύθυνος της Jersey Finance Limited, του ημιδημόσιου οργανισμού στον οποίο έχει ανατεθεί η προβολή των οικονομικών θελγήτρων του νησιού στους επενδυτές.
Το «γραφείο προώθησης του τουρισμού που απευθύνεται σε δισεκατομμυριούχους» -έτσι αποκαλούν οι ντόπιοι τον τουρισμό τους- υπερηφανεύεται ότι, μεταξύ Φεβρουαρίου και Οκτωβρίου του 2008, εξασφάλισε τη δημιουργία 24 εταιρειών τύπου shell company. Βέβαια, η κατάρρευση των χρηματιστηρίων αμαύρωσε κάπως τη φήμη τους και μείωσε την απόδοσή τους, ωστόσο, τα hedge funds φαίνονται ακόμη ευχαριστημένα με το Τζέρσεϊ.
Πάντως, η τοπική σπεσιαλιτέ εξακολουθεί να είναι η βιομηχανία των τραστ (trust). Το τραστ είναι μια απερίγραπτα βολική νομική ιδιομορφία, η οποία σας επιτρέπει να αποκρύψετε την προσωπική σας περιουσία από την εφορία -όπως επίσης από τη σύζυγο ή τους κληρονόμους σας- εμφανίζοντάς την στο όνομα ενός «αχυράνθρωπου».
Θεωρητικά, τα χρήματα δεν σας ανήκουν, στην πράξη, όμως, είναι απόλυτα δικά σας: έτσι, έχετε όλα τα πλεονεκτήματα του πλούτου χωρίς κανένα από τα μειονεκτήματά του. Μονάχα μετά από εξαιρετικά ατυχείς περιστάσεις μπορεί να βρεθούν τα ίχνη σας. Κάτι τέτοιο συνέβη τον Ιούλιο του 2004, όταν το προβληματικό διαζύγιο ενός ποδοσφαιριστή της Αρσεναλ οδήγησε τη βρετανική Δικαιοσύνη στα ίχνη ύποπτων για μεταφορές ποσών στον λογαριασμό ενός trust του Τζέρσεϊ.
Αποδείχθηκε ότι χρησίμευε για την αποφυγή της καταβολής φόρου για τα πριμ που πλήρωνε η ομάδα στον προπονητή και τους παίκτες της. Και, όπως εξηγεί ένας ντόπιος γνώστης του μηχανισμού (επιθυμεί, βεβαίως, να διατηρήσει την ανωνυμία του), «σπάνια τσιμπάνε τους πελάτες μας. Οι αρχές του νησιού είναι κατενθουσιασμένες με το συγκεκριμένο τέχνασμα. Το πλεονέκτημα των τραστ είναι ότι ξεφεύγουν όχι μόνο από κάθε έλεγχο αλλά και από τα σκαμπανεβάσματα της αγοράς: ακόμα κι αν ξεσπάσει κρίση, υπάρχουν πάντα πλούσιοι και, συνεπώς, ένα στοργικό καταφύγιο για τα λεφτά τους».
Αλλά είναι, άραγε, το σύστημα των νησιών αρκετά στέρεο για να καταφέρει να επιβιώσει από την «επανίδρυση του καπιταλισμού»(5); Δεν φοβάται μήπως καταρρεύσει από τα σκληρά χτυπήματα του γάλλου πρωθυπουργού Φρανσουά Φιγιόν, ο οποίος βροντοφώναξε ενώπιον της γαλλικής Βουλής στις 14 Οκτωβρίου: «Στο εξής, δεν πρέπει να υφίστανται μαύρες τρύπες όπως είναι τα υπεράκτια κέντρα»;
Ο Φρανκ Γουόκερ, πρωθυπουργός του νησιού, δεν θέλησε να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Πρώην διευθυντικό στέλεχος της Barclays και πρώην ιδιοκτήτης της «Jersey Evening Post», την οποία πούλησε το 2005 στον βρετανό συνέταιρό του, ο «chief minister» διευθύνει τώρα μια κυβέρνηση της οποίας τα έξι από τα δέκα μέλη είναι πολυεκατομμυριούχοι. Απευθυνθήκαμε στον πιο γνωστό από αυτούς, τον γερουσιαστή και επιχειρηματία Φιλίπ Ουζούφ, υπουργό Οικονομικής Ανάπτυξης, ο οποίος έχει σπουδάσει στο European Business School του Λονδίνου.
Ο Φιλίπ Ουζούφ κατέχει έναν επίζηλο τίτλο: επινόησε τον Goods and Services Tax (GST), έναν έμμεσο φόρο 3% που επιβάλλεται στα αγαθά και στις υπηρεσίες, πλην εκείνων του χρηματοοικονομικού τομέα. Με τα έσοδα που θα αποφέρει αυτός ο φόρος θα αναπληρωθούν οι απώλειες των δημόσιων εσόδων από την κατάργηση του φόρου στις αλλοδαπές εταιρείες, η οποία δημιούργησε μια «τρύπα» 100 εκατ. λιρών (118 εκατ. ευρώ) στον ετήσιο προϋπολογισμό του κράτους.
Μία από τις γραφικές πλευρές του GST είναι ότι επιβάλλεται σε όλα τα είδη πρώτης ανάγκης (όπως τα φάρμακα και τα σχολικά είδη), όχι όμως και στο πετρέλαιο που… προορίζεται για τα κότερα. Πρόκειται για μια απόλυτα κατανοητή απαλλαγή θα λέγαμε, μια και όλοι γνωρίζουμε πόσο έχει περιοριστεί η αγοραστική δύναμη όσων κατέχουν μεγάλες περιουσίες…
Είναι αδύνατον να συναντήσεις έστω και έναν κάτοικο του Τζέρσεϊ που να μη συμμετέχει στη βιομηχανία των υπεράκτιων επιχειρήσεων και να μην αφρίζει από τον θυμό του στο άκουσμα αυτών των επάρατων αρχικών. «Ο GST; Μιλάμε για μεγάλη αλητεία, για ένα χαρακτηριστικό προϊόν αυτού του νησιού: αντί για τους πλούσιους, πληρώνουν οι φτωχοί» σχολιάζει μια έμπορος της Κινγκ Στριτ, του πιο πολυσύχναστου εμπορικού δρόμου του Σεντ-Ελιέ. «Μην αναφέρετε, όμως, το όνομά μου γιατί, δεν έχω την παραμικρή όρεξη για μπλεξίματα».
Ο φόβος παραλύει τους περισσότερους από τους δυσαρεστημένους και τους εμποδίζει να εκφράσουν δημόσια τη διαφωνία τους. Στο Τζέρσεϊ δεν υπάρχει οργανωμένη αντιπολίτευση, ούτε ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης. Ανύπαρκτος επίσης και ο συνδικαλισμός, με εξαίρεση το νοσοκομείο και τα μέσα μεταφοράς. Ακόμα κι εκεί, η μοναδική οργάνωση που υπερασπίζεται τα συμφέροντα των εργαζομένων, η οποία συμμετέχει στο βρετανικό συνδικάτο Unite, παραπαίει, καθώς βρίσκεται αντιμέτωπη με τις απειλές αντιποίνων και με μια εργατική νομοθεσία που θυμίζει μπανανία.
Δεν υπάρχει κανένας περιορισμός στον χρόνο εργασίας, ούτε και η παραμικρή αποζημίωση για απόλυση ή επιδόματα ανεργίας.
Αντίθετα, υπάρχουν δρακόντειοι περιορισμοί στο δικαίωμα της απεργίας. «Δεν ζούμε σε μια δημοκρατική χώρα» δηλώνει ο Νικ λε Κορνί, ιδρυτής του Time4Change (Καιρός για Αλλαγή), μιας από τις ελάχιστες αντιπολιτευόμενες ομάδες στο νησί, και νομικός σύμβουλος σε μια εταιρεία του χρηματοοικονομικού τομέα. Και συνεχίζει:
«Η απουσία κοινωνικών και πολιτικών ελευθεριών ωφελεί το οικονομικό σύστημα, το οποίο έχει καταλάβει ολόκληρη τη χώρα και συντάσσει τους νόμους που μας κυβερνούν. Ετσι, ο κόσμος φοβάται. Εδώ, ακόμα κι αν είσαι φτωχός, πάντα θα διατηρείς λιγότερο ή περισσότερο στενές σχέσεις με κάποιο μέλος μιας κλίκας. Σε όλα αυτά προστίθεται κι ένας πολιτισμικός παράγοντας: οι κάτοικοι του Τζέρσεϊ έχουν αγροτική καταγωγή, ποτέ δεν είχαν ταξική συνείδηση, ούτε είναι εξοικειωμένοι με τις συνδικαλιστικές πρακτικές, όπως συμβαίνει στο Ηνωμένο Βασίλειο».
Παρά το γεγονός ότι οι κοινωνικές συνθήκες φαίνονται ιδιαίτερα ευνοϊκές για την κυβέρνηση, η ίδια απέτυχε να πείσει τον πληθυσμό για την ορθότητα της μεταρρύθμισής της. Πολλά καταστήματα έχουν αναρτήσει στη βιτρίνα τους την επιγραφή «Χωρίς GST», για να ενημερώσουν τους καταναλωτές ότι ο ιδιοκτήτης τους προτιμά να μην αυξήσει τις τιμές και να περιορίσει ισόποσα το περιθώριο κέρδους του.
Ενα κείμενο διαμαρτυρίας που ζητάει την κατάργηση του φόρου που θέσπισε ο γερουσιαστής Ουζούφ συγκέντρωσε 19.000 υπογραφές: πρόκειται για ιστορικό γεγονός σε αυτή τη χώρα, που βρίσκεται αποκομμένη από τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα. Ωστόσο, στα τοπικά μέσα ενημέρωσης (τα οποία περιορίζονται στην «Jersey Evening Post», στο παράρτημα του BBC στο Τζέρσεϊ και σε ένα ιδιωτικό κανάλι) δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον για τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των πολιτών.
«Μέσα στη θύελλα που πλήττει τον χρηματοπιστωτικό τομέα σήμερα, οι πολυτιμότερες υπηρεσίες που μπορεί να προσφέρει το Τζέρσεϊ είναι η ασφάλεια και η σταθερότητα», υπενθυμίζει η Κριστίν Χέμπερτ, πολιτική αναλύτρια, στην εισαγωγή του άρθρου της με τίτλο «Σταθερές αξίες σε έναν κόσμο που αλλάζει» (21/10/08). Καθώς, δε, και η κυβέρνηση προτιμά να ακολουθήσει σώφρονα πολιτική, δεν υποχώρησε στο ζήτημα του GST.
Ομως, όσο κι αν αλλάζει ο κόσμος, πάντα ορισμένοι θα αμφισβητούν μανιωδώς τους νόμους. Οπως ο Νιλ Μακ Μάρεϊ, πρώην ναυτεργάτης σε αλιευτικό σκάφος που έχασε το ένα χέρι του σε εργατικό ατύχημα. Οταν δεν ασχολείται με τα παιδιά του, καταπιάνεται με ενθουσιασμό με ρεπορτάζ τα οποία δημοσιεύει στο μπλογκ του.
Πρόσφατα, είχε πάρει το κατόπι τον Ουζούφ, με την κάμερα στο χέρι, για να του αποσπάσει μια δήλωση για τον φόρο που θέσπισε. Το πλάνο είναι απίστευτα κωμικό: Βλέπουμε τον γερουσιαστή-υπουργό να προσπαθεί να ξεφύγει διασχίζοντας βιαστικά τις γεμάτες κόσμο αίθουσες, προσπαθώντας να υποκριθεί ότι αγνοεί το άτομο που τον ακολουθεί κατά πόδας, επαναλαμβάνοντάς του διαρκώς: «Κύριε Ουζούφ, δύο λόγια για τον GST, σας παρακαλώ, κύριε Ουζούφ… (6)».
«Οταν δούλευα στο αλιευτικό, ήμουν στη θάλασσα εννιά μήνες τον χρόνο κι αδιαφορούσα για το τι συνέβαινε. Οταν γύρισα στη στεριά, άνοιξαν τα μάτια μου. Αυτοί που μας κυβερνούν δεν λογοδοτούν σε κανέναν. Οι φτωχοί δεν ψηφίζουν. Εχουν αποθαρρυνθεί δραματικά. Μονάχα οι εύποροι πηγαίνουν στην κάλπη για να διατηρήσουν τους ομοίους τους στην εξουσία. Εδώ, τα πάντα τα κυβερνάει το κυνήγι του κέρδους. Οι νέοι φεύγουν, γιατί, πέρα από τις τράπεζες, δεν υπάρχει τίποτα γι’ αυτούς. Η μονοκαλλιέργεια του χρηματοπιστωτικού τομέα έχει απορροφήσει τα πάντα -τη γεωργία, την αλιεία, ακόμα και τον τουρισμό. Ο κόσμος είναι θυμωμένος αλλά και κατατρομαγμένος, κι αυτό είναι σοβαρό πρόβλημα. Ο εικονολήπτης που με βοηθούσε στα θέματα με τα οποία ασχολούμαι αισθάνθηκε ότι απειλούνταν και προτίμησε να τα παρατήσει», εξηγεί ο ναυτεργάτης που έγινε δημοσιογράφος από ανάγκη.
Γνωρίζει, άραγε, ότι οι πολιτικοί ηγέτες της Γαλλίας έχουν ορκιστεί ότι θα εξοντώσουν τους φορολογικούς παραδείσους; «Δεν το πολυπιστεύω. Αντίθετα, θέλω να ελπίζω ότι η κρίση θα γκρεμίσει τον χρηματοοικονομικό τομέα, έστω κι αν αυτό σημαίνει ότι θα βρεθεί στην ανεργία μεγάλο μέρος του πληθυσμού, στο οποίο περιλαμβάνεται μάλιστα και η γυναίκα μου», η απάντηση.
Με τη σειρά μας, προσπαθούμε να έλθουμε σε επαφή με τον Ουζούφ. Αρνείται, αλλά δέχεται να κανονίσει μια συνάντηση με τον υπεύθυνο τύπου του, τον Τζεφ Κουκ, πρώην οικονομικό διευθυντή της τράπεζας HSBC. Οπως λέει κι ο Μακ Κάρεϊ, «στο Τζέρσεϊ, τα χρηματοοικονομικά και η πολιτική θεωρείται ότι αποτελούν ένα και το αυτό επάγγελμα».
Ο Κουκ μάς δέχεται σε ένα από τα σαλόνια του τετάρτου ορόφου του Jersey Finance Limited, του οποίου έγινε πρόσφατα γενικός διευθυντής. Οσο κι αν αυτός ο άνδρας δείχνει άχρωμος, και μάλιστα σε ανησυχητικό επίπεδο, φημίζεται για την απόλυτη ειλικρίνειά του.
Στις 16 Σεπτεμβρίου, χαιρέτιζε από τις σελίδες της «Jersey Evening Post» τη χρεοκοπία της αμερικανικής τράπεζας Lehman Brothers, την οποία όλα τα χρηματιστήρια του πλανήτη υποδέχονταν εκείνη την ημέρα με κραυγές φρίκης: «Από πολλές απόψεις, πρόκειται για θετική εξέλιξη. (…) Οι υπερβολικά αδύναμοι παίκτες θα αναγκαστούν να εγκαταλείψουν το παιχνίδι, κι αυτό ακριβώς χρειάζεται το σύστημα για να απελευθερωθεί».
Μας εκπλήσσει η θέση του, καθώς δεν πρόκειται ακριβώς γι’ αυτό που συνιστά ο γάλλος πρόεδρος: «Κατ’ αρχάς, υπάρχει μια παρεξήγηση. Το Τζέρσεϊ δεν είναι φορολογικός παράδεισος, πρόκειται για φορολογικά ουδέτερο έδαφος. Εχουμε υπογράψει συμφωνίες ανταλλαγής ενημέρωσης με τις ΗΠΑ, τη Γερμανία και την Ολλανδία, και ετοιμαζόμαστε να κάνουμε το ίδιο με τις χώρες της βόρειας Ευρώπης και με τη Γαλλία. Αυτό σημαίνει ότι, σε κάθε περίπτωση που ένας από τους εταίρους μας υποπτεύεται ότι ένας από τους πολίτες του τοποθετεί τα εισοδήματά του στο Τζέρσεϊ για να φοροδιαφύγει, μπορεί να μας ζητήσει πληροφορίες. Οπωσδήποτε, όμως, αυτή η αίτηση πρέπει να είναι τεκμηριωμένη. Κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στη διαφύλαξη του προσωπικού απορρήτου του, τόσο οι πελάτες μας όσοι και όλοι οι άλλοι. Αν, όμως, θεωρήσουμε ότι το πρόβλημα είναι σοβαρό, συνεργαζόμαστε χωρίς αντιρρήσεις με τις χώρες που το ζητούν».
Εξάλλου, αυτό το αναγνωρίζει και η «διεθνής κοινότητα». Το 2002, ο ΟΟΣΑ διέγραψε το Τζέρσεϊ, καθώς και άλλους 26 «ενάρετους τόπους παραθερισμού», όπως οι Μπαχάμες, οι νήσοι Κουκ, το Γιβραλτάρ και ο Παναμάς, από τον κατάλογο των μη συνεργάσιμων παραδείσων που είχε συντάξει, με αποτέλεσμα να απομείνουν σε αυτόν μόνον πέντε χώρες (7). Την ίδια χρονιά, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έδωσε στη δημοσιότητα έκθεση με την οποία συνέχαιρε το Τζέρσεϊ για τον σεβασμό που επιδεικνύει όσον αφορά «τις διεθνείς προδιαγραφές για τις ρυθμίσεις που έχουν επιβληθεί στον χρηματοπιστωτικό τομέα, το ξέπλυμα του “μαύρου χρήματος” και την καταπολέμηση της τρομοκρατίας».
«Παρ’ όλα αυτά, ορισμένοι εξακολουθούν να υποστηρίζουν ότι στη χώρα μας δεν υφίσταται ρυθμιστικό πλαίσιο. Πρόκειται για μεγάλο ψέμα. Διαθέτουμε τη δική μας ρυθμιστική αρχή, την Jersey Financial Services Commission, η οποία απολαμβάνει απόλυτη ανεξαρτησία», συνεχίζει αγανακτισμένος ο Κουκ.
Αυτό είναι προφανές. Ο Κόλιν Πάουελ, ο υπεύθυνος γι’ αυτήν την «ανεξάρτητη» αρχή, πλούτισε χάρη στις δραστηριότητές του στον χρηματοοικονομικό τομέα κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων δεκαετιών. Είναι, επίσης, ένας από τους στενότερους συνεργάτες του πρωθυπουργού Γουόκερ, ο οποίος τον έχρισε σύμβουλό του για τα διεθνή ζητήματα του παραδείσου.
Ομως, ο Κουκ προβάλλει ένα επιχείρημα με βαρύτητα: για ποιον λόγο η Γαλλία θα επεδίωκε την εξαφάνιση μιας «μαύρης τρύπας» με την οποία ετοιμάζεται να συνάψει μια ιδιαίτερα φιλική συμφωνία συνεργασίας που στηρίζεται στην καλή θέληση και στον σεβασμό των «εσωτερικών υποθέσεών» του;
Η ολοκλήρωση της συμφωνίας θα πραγματοποιηθεί τους επόμενους μήνες, όμως, στο μεταξύ, η ανυπομονησία μεγαλώνει στο νησί.
Στις 5 Νοεμβρίου, μια αντιπροσωπεία από το Τζέρσεϊ, με επικεφαλής τον Γουόκερ, βρισκόταν στο Παρίσι για να επιταχύνει τις προπαρασκευαστικές ενέργειες. Η εξαιρετικά διακριτική επίσκεψη, η οποία πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του Ζαν-Φρανσουά λε Γκραν -γερουσιαστή του κυβερνώντος UMP και αιρετού περιφερειάρχη της Μάγχης, αλλά και πιστού συνηγόρου των συμφερόντων του νησιού- ολοκληρώθηκε με μια πρόσκληση στη Γερουσία και με μια διακριτική συνάντηση με τον πρόεδρο της Γερουσίας, Ζεράρ Λαρσέ.
Ο τελευταίος δεσμεύθηκε να διαβιβάσει σε όλους τους γάλλους βουλευτές και γερουσιαστές μια επιστολή του chief minister, στην οποία τους διαβεβαιώνει ότι το «Τζέρσεϊ είναι ένα χρηματοοικονομικό κέντρο που υπόκειται σε σοβαρό νομοθετικό πλαίσιο και τηρεί όλους τους διεθνείς κανόνες (8)». Επιπλέον, στην επίσημη ιστοσελίδα της κυβέρνησης του Τζέρσεϊ προβάλλεται η παρακάτω δήλωση: «Επιτρέψτε μου να είμαι απόλυτα κατηγορηματικός: το Τζέρσεϊ δεν επιβραβεύει και δεν ενθαρρύνει τις παράνομες πρακτικές της φοροδιαφυγής και του ξεπλύματος μαύρου χρήματος, ποτέ δεν έκανε κάτι τέτοιο».
Ο ισχυρός άνδρας του Τζέρσεϊ, ιδιαίτερα εξοικειωμένος με τις τεχνικές της προώθησης των πωλήσεων, δεν παραλείπει να αγγίξει την ευαίσθητη χορδή των γάλλων αντιπροσώπων του λαού, εφιστώντας την προσοχή τους στο «cash» που έχει συσσωρεύσει το νησί. «Καθώς διαθέτουν έναν από τους υψηλότερους δείκτες φερεγγυότητας στον κόσμο, οι τράπεζες του Τζέρσεϊ μπορούν να αποτελέσουν μια σημαντική πηγή ρευστότητας», τη στιγμή ακριβώς που «υπάρχει τεράστια έλλειψη ρευστότητας» στη Γηραιά Ηπειρο. Και ο Γουόκερ κλείνει την δήλωσή του επισημαίνοντας ότι δεν αποκλείεται να ευχαριστήσει η Γαλλία στο μέλλον το Τζέρσεϊ για την «πολύτιμη συμβολή του στη διασφάλιση της οικονομικής ευρωστίας του συνόλου της Ευρώπης».
Το επιχείρημα ότι το Τζέρσεϊ αποτελεί πραγματικό κουμπαρά ενισχύεται από το γεγονός ότι στο νησί δραστηριοποιούνται μερικές ιδιαίτερα σημαντικές γαλλικές επιχειρήσεις του χρηματοπιστωτικού τομέα -για παράδειγμα, η Societe Generale (περισσότερο γνωστή στο νησί ως SG Private Banking) και η ΒΝΡ Paribas, η οποία, όπως επισημαίνει ο Κουκ, «πραγματοποιεί απολύτως θεμιτές συναλλαγές».
Βέβαια, η αλήθεια είναι ότι δεν ασχολείται με δραστηριότητες όπως τα καταναλωτικά δάνεια για την αγορά ηλεκτρικών ειδών. Αν δώσουμε βάση σε όσα μας λέει χαμηλόφωνα ένας υπάλληλος της ΒΝΡ σε ένα σικ μπαρ των περιχώρων, η εταιρεία ασχολείται κυρίως με τη χρηματοδότηση πετρελαϊκών προγραμμάτων στη νοτιοανατολική Ασία -ο υπεύθυνος τύπου, όμως, δεν επιβεβαιώνει την πληροφορία.
Σε κάθε περίπτωση, ακόμα κι όταν δεν πρόκειται για γαλλικές επιχειρήσεις, πολύ συχνά, οι εταιρείες που είναι εγκατεστημένες στο νησί διατηρούν καλές και προσοδοφόρες σχέσεις με το Παρίσι.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Price WaterhouseCoopers και της Deloitte. Οι δύο γιγάντιες πολυεθνικές ελεγκτικές εταιρείες είναι πανταχού παρούσες στο νησί, χάρη στην τεράστια εμπειρία που διαθέτουν σε ζητήματα φοροδιαφυγής. Και οι δύο έχουν ως πελάτη το γαλλικό κράτος, το οποίο τους έχει αναθέσει τις κυριότερες αγορές του εσωτερικού ελέγχου και της γενικής αναθεώρησης των δημόσιων πολιτικών. Η αποστολή τους; Να αξιολογήσουν σε κάθε υπουργείο τη φύση και τον αριθμό των θέσεων εργασίας που πρέπει να καταργηθούν (9).
Εξάλλου, δεν έπρεπε να κρίνουμε επιπόλαια ένα φορολογικό σύστημα το οποίο, παρά τη γραφικότητά του, ενθαρρύνει τον εθελοντισμό. Ο Κουκ παρατηρεί: «Είναι αλήθεια ότι στη χώρα μας οι πλούσιοι πληρώνουν λιγότερους φόρους απ’ ό,τι οι φτωχοί. Ομως, πρόκειται για μια διαφορά που οφείλεται στην κουλτούρα μας. Εμείς πιστεύουμε ότι οι πλούσιοι δεν αποδεικνύουν τη χρησιμότητά τους μονάχα μέσα από τους φόρους που πληρώνουν. Εδώ, υπάρχουν κι άλλοι τρόποι με τους οποίους μπορούν να φανούν χρήσιμοι στην κοινότητα, για παράδειγμα επιδιδόμενοι σε αγαθοεργίες».
Γεμάτο υπερηφάνεια, το αφεντικό του τοπικού μάρκετινγκ εξυμνεί την απλότητα της τοπικής εκδοχής της φορολογίας εισοδήματος: 20% για όλον τον κόσμο, εκτός από τους πλούσιους, για τους οποίους ισχύουν φορολογικές απαλλαγές ανάλογες με το μέγεθος της περιουσίας τους. Και εξηγεί: «Τα πολύ μεγάλα εισοδήματα πληρώνουν φόρο 20% για το πρώτο μισό εκατομμύριο· στη συνέχεια, όσο αυξάνεται το εισόδημα, εφαρμόζεται ολοένα μικρότερη φορολογική κλίμακα. Υπάρχει μάλιστα και η περίπτωση να μην πληρώσουν καθόλου φόρο».
Πράγματι, για να προσελκύσει ακόμα περισσότερους δισεκατομμυριούχους, οι οποίοι θα προστεθούν στον ήδη σημαντικό αριθμό των υπαρχόντων, η κυβέρνηση του Τζέρσεϊ έχει δημιουργήσει μια ξεχωριστή φορολογική κατηγορία, η οποία αποκαλείται «1 (1) Κ» και επιτρέπει στους παραχαϊδεμένους από την κυβέρνηση κατοίκους να διαπραγματευθούν άμεσα με τις αρχές τη φορολογική κλίμακα που θα ισχύσει για τα εισοδήματά τους.
Το παζάρεμα με τις εταιρείες καταλήγει συνήθως σε μια φορολογική κλίμακα 0%, με αντάλλαγμα την καταβολή ενός κατ’ αποκοπήν ετήσιου φόρου 100.000 λιρών (118.000 ευρώ), «ο οποίος μόλις και μετά βίας αντιστοιχεί στην αμοιβή που καταβάλλουν σε καθέναν από τους δικηγόρους τους», παρατηρεί ο Λε Κορνί. Για μεγάλη ικανοποίηση του Κουκ, τίθεται κι ένας δεύτερος όρος: «Να δεσμευθούν ότι θα υπηρετήσουν τη χώρα που τους φιλοξενεί κάνοντας δωρεές σε οργανώσεις και σωματεία».
Δεδομένων όλων αυτών, δεν είναι παράδοξο το γεγονός ότι στο άκουσμα της φράσης «νομοθετική ρύθμιση», όλοι οι γνώστες του τι συμβαίνει στη χώρα αρχίζουν να καγχάζουν. «Ελάχιστη σημασία έχει το νομοθετικό πλαίσιο, οι δικηγόροι και οι λογιστές κατορθώνουν πάντα να το παρακάμψουν (10)», δήλωσε το 2004 ο φορολογικός σύμβουλος της Moore Stephens, ενός από τα μεγαλύτερα λογιστικά γραφεία σε ολόκληρο τον κόσμο.
Η μαρτυρία του Τζον Κρίστενσεν, ο οποίος εργάστηκε στον χρηματοοικονομικό τομέα του Τζέρσεϊ, είναι χαρακτηριστική:
«Οποιοσδήποτε έχει εργαστεί στον κλάδο γνωρίζει τον λεπτολόγο τρόπο με τον οποίο στρατιές νομικών συμβούλων εξετάζουν κάθε νέο μέτρο ελέγχου που θεσπίζεται από μια κυβέρνηση, για να κατορθώσουν να εκμεταλλευθούν τα κενά και τις αδυναμίες του. Ακόμα και στην περίπτωση που οι ερευνητές θα κατορθώσουν να εντοπίσουν τα ίχνη μιας ύποπτης μεταφοράς ποσού σε τραπεζικό λογαριασμό, οι υπεράκτιες εταιρείες βρίσκονται πάντα ένα βήμα μπροστά. Με τον πρώτο συναγερμό, οι εντολοδόχοι τους κατευθύνουν ξανά τα κεφάλαια σε κάποιον άλλο μυστικό λογαριασμό και το κόλπο ολοκληρώνεται. Η διαδικασία αποκαλείται ρήτρα διαφυγής. Είναι περιττό να διευκρινίσουμε ότι οι υπηρεσίες αυτού του τύπου χρεώνονται ακριβά. Ομως το κόστος τους είναι μηδαμινό σε σύγκριση με το γεγονός ότι επιτρέπουν την οικοδόμηση τεράστιων περιουσιών» (11).
17 Οκτωβρίου 2008.
Αναφέρεται από τη «The Guardian», «Steer clear of those Channel Island “havens”», Λονδίνο, 11 Οκτωβρίου 2008.
Εκτίμηση στην οποία κατέληξε η μη κυβερνητική οργάνωση Tax Justice Network, στην έκθεσή της «The price of offshore», Λονδίνο, Μάρτιος 2005. Οι συντάκτες της έκθεσης υπολόγισαν ότι η επιβολή ενός φόρου 30% μονάχα πάνω στους τόκους που παράγει αυτό το βουνό χρημάτων θα απέφερε ετήσια έσοδα 255 δισεκατομμυρίων δολαρίων, δηλαδή ποσό τριπλάσιο από το σύνολο της βοήθειας που χορηγείται σε παγκόσμιο επίπεδο στις φτωχές χώρες.
Βλέπε το τρέχον τεύχος του «Maniere de voir», nΦ 102, «Le krach du liberalisme», Δεκέμβριος 2008-Ιανουάριος 2009.
Στμ: που έχει εξαγγείλει ο Σαρκοζί.
http://voiceforchildren.blogspot.com/2008/10/camera-shy.html
Το 2008, ο κατάλογος περιέχει μονάχα την Ανδόρα, το Λίχτενσταϊν και το Μονακό.
«French friendship “led to Paris talk”», «Jersey Evening Post», 6 Νοεμβρίου 2008.
Βλέπε «Au congres des coupeurs de tete», Le Plan Β, nΦ 15, Οκτώβριος – Νοέμβριος 2008.
Αναφέρεται από τον Τζον Κρίστενσεν στο «Α Game as Old as Empire», υπό τη διεύθυνση του Stephen Hiatt, Bernett – Koehler, Σαν Φρανσίσκο, 2007.

hfaistos.